สมอไทย ราชาสมุนไพร “รู้เปิด รู้ปิด รู้ระบาย”

สมอไทย ในตำรายาไทยจัดอยู่ใน มหาพิกัดตรีผลา หรือ ผลไม้ 3 ชนิด (สมอไทย, สมอพิเภก, มะขามป้อม) ที่แพทย์แผนไทยใช้เป็นยาสมุนไพรในการปรับสมดุลธาตุ ดูแลสุขภาพร่างกายตามฤดูกาลที่เปลี่ยนแปลง อย่างเช่น ในฤดูร้อน อากาศที่ร้อนอบอ้าวทำให้ของกินต่าง ๆ มักบูดเสีย ส่งผลให้กระเพาะอาหาร ลำไส้แปรปรวน เช่น ท้องอืด ท้องเฟ้อ ท้องผูก ท้องเสีย ฯลฯ และสมอไทยยังเป็นองค์ประกอบสำคัญของตำรับยาอื่น ๆ ซึ่งมีสรรพคุณทางการแพทย์ที่ได้รับการยอมรับอย่างกว้างขวาง

ผลสดของสมอไทยมีเกือบครบทุกรสชาติ ได้แก่ รสเปรี้ยว ฝาด หวาน ขม แถมยังมีรสเค็มแทรกอยู่ด้วย ตามตำรับยากล่าวไว้ว่า “รสชาติของยา บ่งบอกสรรพคุณของยา ได้อย่างน่าอัศจรรย์”

• รสเปรี้ยว มีส่วนช่วยในการระบาย (รู้เปิด) แก้ท้องผูก ชำระล้างเมือกมันในลำไส้ ช่วยให้การขับถ่ายคล่องตัว
• รสฝาด มีส่วนช่วยระงับการขับถ่าย (รู้ปิด) แก้ท้องเสีย แก้อาการบิด ช่วยสมานแผลในกระเพาะอาหารและลำไส้
• รสหวาน บำรุงเนื้อ บำรุงกำลัง
• รสขม แก้ไข้ บำรุงน้ำดี ถอนพิษผิดสำแดง ช่วยเจริญอาหาร
• รสเค็ม ช่วยให้ผิวพรรณเปล่งปลั่ง แก้ประดงน้ำเหลืองเสีย

โดยเฉพาะเมื่อลูกสมอไทยที่มีรสเปรี้ยวและรสฝาดผสานกัน จึงมีสรรพคุณของรสเปรี้ยวช่วยในการระบาย (รู้เปิด) ตรงกันข้ามกับ รสฝาดช่วยระงับการขับถ่าย (รู้ปิด) โดยเป็นทั้งยาระบายและยาระงับการถ่าย แบบรู้เปิดรู้ปิดไปในตัว ช่วยให้มีช่วงเวลาของการระบายที่สบายท้อง และด้วยความพิเศษของสมอไทยที่มีหลายรส เมื่อกินสมอไทยอย่างเดียวจึงเท่ากับกินสมุนไพรหลายอย่าง รวมไปถึงนำมาใช้ประโยชน์ทางการแพทย์ทั้งในรูปแบบเดี่ยวและใช้ร่วมกับสมุนไพรอื่น ๆ เพื่อเป็นตำรับยาชนิดต่าง ๆ ซึ่งในบางตำรับยา ส่วนผสมของสมอไทยที่มากน้อยก็มีผลต่อรสชาติของตำรับยานั้น ๆ เวลากิน

ยังมีผลการศึกษาที่พบว่า ผลสมอไทย มีสารออกฤทธิ์ทางยาจำพวก Gallic Acid, Ghebulic Acid, Chebulinic Acid, Ahebulagic Acid, Corilagin, Terchebin, Glucogallin, Sennoside A, Chebulin, Catechol, Tannic Acid โดยเฉพาะสาร Ellagic Acid (กรดเอลลาจิก) เป็นสารประกอบฟีนอลชนิดหนึ่งที่มีประโยชน์ต่อสุขภาพ มีส่วนช่วยป้องกันโรคบางชนิดได้ เนื่องจากสมอไทยอุดมไปด้วยสารต้านอนุมูลอิสระ จึงช่วยกำจัดหรือดักจับอนุมูลอิสระซึ่งจัดว่าเป็นสารพิษหรือสารที่ทำให้เกิดอันตรายต่อเซลล์ในร่างกาย จนนำไปสู่การเกิดโรคเรื้อรังต่าง ๆ ตามมามากมาย ที่สำคัญ มีฤทธิ์ต่อการเคลื่อนไหวของลำไส้ สามารถทำลายแรงยึดเกาะระหว่างกากของเสียกับผนังลำไส้ ส่งผลให้ลำไส้มีการเคลื่อนไหวตัวเพื่อขับถ่ายกากของเสียออกมาได้เพิ่มขึ้น

สรรพคุณทางยาของสมอไทยยังมีอีกมากมายที่อาจมีส่วนช่วยป้องกันโรค เช่น โรคมะเร็ง โรคตับ โรคติดเชื้อ โรคภูมิแพ้ หอบหืด ไขมัน ระดับน้ำตาลในเลือด และอุดมไปด้วยวิตามิน แร่ธาตุที่มีประโยชน์ต่อร่างกายหลายชนิด เช่น วิตามินเอ วิตามินซี แคลเซียม ฟอสฟอรัส ฯลฯ เรียกได้ว่า สรรพคุณครอบจักรวาลกันเลยทีเดียว ในทางการแพทย์แผนไทยและอายุรเวทของอินเดียต่างยกย่องชื่นชมในสมอไทย ขณะที่ชาวทิเบตก็ขนานนามสมอไทยว่า “ราชาแห่งยา” เช่นกัน